เตสํ คมนาคมนกาเล สกฏสนฺทมานิกคาวิโคณกุกฺกุฏสูกราทโย คณฺหนฺตานํ ชนปโท อติวิย อุอุปทฺทุโต โหติ, มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ราชงฺคเณ กนฺทติฯ

ราชา เวลามํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘อาจริย, อุปทฺทุโต ชนปโท, ราชาโน คมนาคมนกาเล มหาวิโลปํ กโรนฺติ, มนุสฺสา สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ชนปทปีฬาย อุปสมํ เอกํ อุปายํ กโรถา’’ติ ฯ สาธุ มหาราช, อุปายํ กริสฺสามิ, ตุมฺหากํ ยตฺตเกน ชนปเทน อตฺโถ, ตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหถาติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ เวลาโม จตุราสีติยา ราชสหสฺสานํ ชนปเท วิจาเรตฺวา จกฺกนาภิยํ อเร วิย รญฺโญ ชนปทสฺมิํ โอโรเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เต ราชาโน อาคจฺฉนฺตาปิ คจฺฉนฺตาปิ อตฺตโน อตฺตโน ชนปเทเนว สญฺจรนฺติ, อมฺหากํ ชนปโทติ วิโลปํ น กโรนฺติฯ ราชคารเวน รญฺโญ ชนปทมฺปิ น ปีเฬนฺติฯ ชนปทา สนฺนิสินฺนา นิสฺสทฺทา นิรวา อเหสุํฯ สพฺเพ ราชาโน หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘เยน โว, อาจริย, อตฺโถ, ตํ อมฺหากํ วเทถา’’ติ ปวารยิํสุฯ

เวลาโม สีสํนฺหาโต อตฺตโน อนฺโตนิเวสเน สตฺตรตนปริปูรานํ คพฺภานํ ทฺวารานิ วิวราเปตฺวา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ฐปิตํ ธนํ โอโลเกตฺวา อายวยํ อุปธาเรตฺวา ‘‘มยา สกลชมฺพุทีปํ โขเภนฺเตน ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ รญฺโญ อาโรเจตฺวา คงฺคาตีเร ทฺวาทสโยชนิกา อุทฺธนปนฺติโย กาเรตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สปฺปิมธุผาณิตเตลติลตณฺฑุลาทีนํ ฐปนตฺถาย มหาโกฏฺฐาคารานิ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘เอเกกสฺมิํ ฐาเน เอตฺตกา เอตฺตกา ชนา สํวิทหถ, ยํกิญฺจิ มนุสฺสานํ ลทฺธพฺพํ นาม อตฺถิ, ตโต เอกสฺมิมฺปิ อสติ มยฺหํ อาโรเจยฺยาถา’’ติ มนุสฺเส สํวิธาย ‘‘อสุกทิวสโต ปฏฺฐาย เวลามพฺราหฺมณสฺส ทานํ ภุญฺชนฺตู’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา ‘‘ทานคฺคํ ปรินิฏฺฐิต’’นฺติ ทานยุตฺเตหิ อาโรจิเต สหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา ปญฺจสตคฺฆนกํ เอกํสํ กตฺวา สพฺพาลงฺการภูสิโต ทานวีมํสนตฺถาย ผลิกวณฺณสฺส อุทกสฺส สุวณฺณภิงฺคารํ ปูเรตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ โลเก สเจ อิมํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตรูปา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลา อตฺถิ, อิทํ อุทกํ นิกฺขมิตฺวา ปถวิํ คณฺหาตุฯ สเจ นตฺถิ, เอวเมว ติฏฺฐตู’’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา ภิงฺคารํ อโธมุขํ อกาสิฯ อุทกํ ธมกรเณน คหิตํ วิย อโหสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘สุญฺโญ วต, โภ, ชมฺพุทีโป, เอกปุคฺคโลปิ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถี’’ติ วิปฺปฏิสารํ อกตฺวา ‘‘สเจ ทายกสฺส วเสนายํ ทกฺขิณา วิสุชฺฌิสฺสติ, อุทกํ นิกฺขมิตฺวา ปถวิํ คณฺหาตู’’ติ จินฺเตสิฯ ผลิกวณฺณสทิสํ อุทกํ นิกฺขมิตฺวา ปถวิํ คณฺหิ ฯ ‘‘อิทานิ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทานคฺคํ ปตฺวา ทานํ โอโลเกตฺวา ยาคุเวลาย ยาคุํ, ขชฺชกเวลาย ขชฺชกํ, โภชนเวลาย โภชนํ ทาเปสิฯ เอเตเนว นีหาเรน ทิวเส ทิวเส ทานํ ทียติฯ

ตสฺมิํ โข ปน ทานคฺเค ‘‘อิทํ นาม อตฺถิ, อิทํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ อิทานิ ตํ ทานํ เอตฺตกมตฺเตเนว น นิฏฺฐํ คมิสฺสตีติ รตฺตสุวณฺณํ นีหราเปตฺวา สุวณฺณปาติโย กาเรตฺวา จตุราสีติสุวณฺณปาติสหสฺสาทีนํ อตฺถาย จตุราสีติราชสหสฺสานํ สาสนํ ปหิณิฯ ราชาโน ‘‘จิรสฺสํ วต มยํ อาจริเยน อนุคฺคหิตา’’ติ สพฺพํ สมฺปาเทตฺวา เปเสสุํฯ ทาเน ทิยฺยมาเนเยว สตฺต วสฺสานิ สตฺต มาสา อติกฺกนฺตาฯ อถ พฺราหฺมโณ ‘‘หิรญฺญํ ภาเชตฺวา ทานํ ทสฺสามี’’ติ มหนฺเต โอกาเส ทานํ สชฺชาเปสิฯ สชฺชาเปตฺวา จตุราสีติ สุวณฺณปาติสหสฺสานิ อาทิํ กตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย อทาสิฯ

ตตฺถ รูปิยปูรานีติ รชตตฏฺฏิรชตผาลรชตมาสเกหิ ปูรานิฯ ปาติโย ปน ขุทฺทิกาติ น สลฺลกฺเขตพฺพา, เอกกรีสปฺปมาเณ ภูมิภาเค จตสฺโสว ปาติโย ฐปยิํสุฯ ปาติมกุฬํ นวรตนํ โหติ, มุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐาย อฏฺฐรตนํ, ปาติมุขวฏฺฏิยา ฉยุตฺโต อาชญฺญรโถ อนุปริยายติ, ททมาโน ปาติยา พาหิรนฺเตน วคฺควคฺเค ปฏิคฺคาหเก ฐเปตฺวา ปฐมํ ปาติยา ปกฺขิตฺตํ ทตฺวา ปจฺฉา สนฺธิสนฺธิโต วิโยเชตฺวา ปาตินฺติ เอวํ จตุราสีติ ปาติสหสฺสานิ อทาสิฯ รูปิยปาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถปิ จ สุวณฺณปูรานีติ สุวณฺณตฏฺฏิสุวณฺณผาลสุวณฺณมาสเกหิ ปูรานิฯ หิรญฺญปูรานีติ สตฺตวิธรตนปูรานิฯ โสวณฺณาลงฺการานีติ สุวณฺณาลงฺการานิฯ กํสูปธารณานีติ รชตมยขีรปฏิจฺฉกานิฯ ตาสํ ปน เธนูนํ สิงฺคานิ สุวณฺณโกสกปริโยนทฺธานิ อเหสุํ, คีวาย สุมนทามํ ปิฬนฺธิํสุ, จตูสุ ปาเทสุ นุปูรานิ, ปิฏฺฐิยํ วรทุกูลํ ปารุตํ, กณฺเฐ สุวณฺณฆณฺฏํ พนฺธิํสุฯ

วตฺถโกฏิสหสฺสานีติ โลกโวหารโต วีสติวตฺถยุคานิ เอกา โกฏิ , อิธ ปน ทส สาฏกาติ วุตฺตํฯ โขมสุขุมานนฺติอาทิมฺหิ โขมาทีสุ ยํ ยํ สุขุมํ, ตํ ตเทว อทาสิฯ ยานิ ปเนตานิ อิตฺถิทานํ อุสภทานํ มชฺชทานํ สมชฺชาทานนฺติ อทานสมฺมตานิ, ตานิปิ เอส ‘‘เวลามสฺส ทานมุเข อิทํ นาม นตฺถี’’ติ วจนปถํ ปจฺฉินฺทิตุํ ปริวารตฺถาย อทาสิฯ นชฺโช มญฺเญ วิสฺสนฺทนฺตีติ นทิโย วิย วิสฺสนฺทนฺติฯ

อิมินา สตฺถา เวลามสฺส ทานํ กเถตฺวา, ‘‘คหปติ, เอตํ มหาทานํ นาญฺโญ อทาสิ, อหํ อทาสิํฯ เอวรูปํ ปน ทานํ ททนฺโตปิ อหํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตรูปํ ปุคฺคลํ นาลตฺถํ, ตฺวํ มาทิเส พุทฺเธ โลกสฺมิํ ทิฏฺฐมาเน ทานํ ททมาโน กสฺมา จินฺเตสี’’ติ เสฏฺฐิสฺส เทสนํ วฑฺเฒนฺโต สิยา โข ปน เตติอาทิมาหฯ นนุ จ ยานิ ตทา อเหสุํ รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณานิ, ตานิ นิรุทฺธานิ? กสฺมา ‘‘อหํ เตน สมเยน เวลาโม พฺราหฺมโณ’’ติ อาหาติ? ปเวณิยา อวิจฺฉินฺนตฺตาฯ ตานิ หิ รูปาทีนิ นิรุชฺฌมานานิ อิเมสํ ปจฺจเย ทตฺวา นิรุทฺธานิ อปราปรํ อวิจฺฉินฺนํ ปเวณิํ คเหตฺวา เอวมาหฯ น ตํ โกจิ ทกฺขิณํ โสเธตีติ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา อุฏฺฐาย ตํ ทกฺขิณํ โสเธตีติ วตฺตพฺโพ นาโหสิฯ ตญฺหิ ทกฺขิณํ โสเธนฺโต อุตฺตมโกฏิยา พุทฺโธ, เหฏฺฐิมโกฏิยา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสทิโส สาวโก โสเธยฺยฯ

ทิฏฺฐิสมฺปนฺนนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนํ โสตาปนฺนํฯ อิทํ ตโต มหปฺผลตรนฺติ อิทํ โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ โลกิยมหาชนสฺส สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ เอตฺตกํ หิรญฺญสุวณฺณํ ปริจฺจชนฺเตน ทินฺนทานโต มหปฺผลํฯ

โย จ สตํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานนฺติ เอตฺถ เอกสฺส สกทาคามิสฺส วเสน เอกุตฺตรสตํ โสตาปนฺเน กตฺวา โสตาปนฺนคณนา เวทิตพฺพาฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ เหฏฺฐา เหฏฺฐา อาคเต อนนฺตเรน สตคุณํ กตฺวา ปุคฺคลคณนา เวทิตพฺพาฯ

พุทฺธปฺปมุขนฺติ เอตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา นิสินฺโน สงฺโฆ พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆติ เวทิตพฺโพฯ

จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺสาติ เอตฺถ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโร นาม ยตฺถ เจติยํ ปติฏฺฐิตํ โหติ, ธมฺมสฺสวนํ กรียติ, จตูหิ ทิสาหิ อนุทิสาหิ จ ภิกฺขู อาคนฺตฺวา อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาเยว ปาเท โธวิตฺวา กุญฺจิกาย ทฺวารํ วิวริตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา วสิตฺวา ยถาผาสุกํ คจฺฉนฺติฯ โส อนฺตมโส จตุรตนิยา ปณฺณสาลาปิ โหตุ, จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตวิหาโรตฺเวว วุจฺจติฯ

สรณํ คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ มคฺเคนาคตํ อนิวตฺตนสรณํ อธิปฺเปตํฯ อปเร ปนาหุ – อตฺตานํ นิยฺยาเทตฺวา ทินฺนตฺตา สรณาคมนํ ตโต มหปฺผลตรนฺติ วุตฺตํฯ สิกฺขาปทานิ สมาทิเยยฺยาติ ปญฺจ สีลานิ คณฺเหยฺยฯ สีลมฺปิ มคฺเคน อาคตํ อนิวตฺตนสีลเมว กถิตํฯ อปเร ปนาหุ – สพฺพสตฺตานํ อภยทานสฺส ทินฺนตฺตา สีลํ ตโต มหปฺผลตรนฺติ วุตฺตํฯ คนฺโธหนมตฺตนฺติ คนฺธอูหนมตฺตํ, ทฺวีหงฺคุลีหิ คณฺฑปิณฺฑํ คเหตฺวา อุปสิงฺฆนมตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘คทฺโทหนมตฺต’’นฺติ ปาฬิํ วตฺวา คาวิยา เอกวารํ ถนอญฺฉนมตฺตนฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ เมตฺตจิตฺตนฺติ สพฺพสตฺตานํ หิตานุผรณจิตฺตํฯ ตํ ปน อปฺปนาวเสเนว คหิตํฯ อนิจฺจสญฺญนฺติ มคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน สิขาปตฺตพลววิปสฺสนํฯ

อุปมาโต ปน อิมานิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ – สเจปิ หิ ชมฺพุทีปํ เภริตลสทิสํ สมตลํ กตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย ปลฺลงฺเก อตฺถริตฺวา อริยปุคฺคเล นิสีทาเปยฺย, ตตฺถ โสตาปนฺนานํ ทส ปนฺติโย อสฺสุ, สกทาคามีนํ ปญฺจ, อนาคามีนํ อฑฺฒเตยฺยา, ขิณาสวานํ ทิยฑฺฒา, ปจฺเจกพุทฺธานํ เอกา ปนฺติ ภเวยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอกโกวฯ เอตฺตกสฺส ชนสฺส ทินฺนทานโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทินฺนเมว มหปฺผลํฯ อิตรํ ปน –

‘‘วิหารทานํ ปณิปาโต, สิกฺขา เมตฺตาย ภาวนา;

ขยโต สมฺมสนฺตสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิํ’’ฯ

เตเนว ภควา ปรินิพฺพานสมเย ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ อนุตฺตรา ปูชา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สีหนาทวคฺโค ทุติโยฯ

3. สตฺตาวาสวคฺโค

1. ติฐานสุตฺตวณฺณนา

[21] ตติยสฺส ปฐเม อุตฺตรกุรุกาติ อุตฺตรกุรุวาสิโนฯ อธิคฺคณฺหนฺตีติ อธิภวนฺติ, อธิกา วิสิฏฺฐา เชฏฺฐกา โหนฺติฯ อมมาติ นิตฺตณฺหาฯ อฏฺฐกถายํ ปน นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํฯ อปริคฺคหาติ ‘‘อิทํ มยฺห’’นฺติ ปริคฺคหรหิตาฯ นิยตายุกาติ เตสญฺหิ นิพทฺธํ อายุ วสฺสสหสฺสเมว, คติปิ นิพทฺธา, ตโต จวิตฺวา สคฺเคเยว นิพฺพตฺตนฺติฯ สติมนฺโตติ เทวตานญฺหิ เอกนฺตสุขิตาย สติ ถิรา น โหติ, เนรยิกานํ เอกนฺตทุกฺขิตายฯ อิเมสํ ปน โวกิณฺณสุขทุกฺขตฺตา สติ ถิรา โหติฯ อิธ พฺรหฺมจริยวาโสติ ชมฺพุทีเป พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานํ อุปฺปชฺชนโต อฏฺฐงฺคิกมคฺคพฺรหฺมจริยวาโสปิ อิเธว โหติฯ

2. อสฺสขฬุงฺกสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย ชวสมฺปนฺโนติ ปทชเวน สมฺปนฺโนฯ น วณฺณสมฺปนฺโนติ น สรีรวณฺเณน สมฺปนฺโนฯ ปุริสขฬุงฺเกสุ ชวสมฺปนฺโนติ ญาณชเวน สมฺปนฺโนฯ น วณฺณสมฺปนฺโนติ น คุณวณฺเณน สมฺปนฺโนฯ เสสํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยญฺเหตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ติกนิปาตวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

3. ตณฺหามูลกสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย ตณฺหํ ปฏิจฺจาติ ทฺเว ตณฺหา เอสนตณฺหา เอสิตตณฺหา จฯ ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ เอสนตณฺหา นามฯ ยา เตสุ เอสิเตสุ คเวสิเตสุ ปฏิลทฺเธสุ ตณฺหา, อยํ เอสิตตณฺหา นามฯ อิธ ปน เอสนตณฺหา ทฏฺฐพฺพาฯ ปริเยสนาติ รูปาทิอารมฺมณปริเยสนาฯ สา หิ เอสนตณฺหาย สติ โหติฯ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภฯ โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติฯ

วินิจฺฉโย ปน ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธฯ

ตตฺถ ‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.323) อยํ ญาณวินิจฺฉโย ฯ ‘‘วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จา’’ติ (มหานิ. 102) เอวํ อาคตานิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโยฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิวินิจฺฉโยฯ ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ (ที. นิ. 2.358) อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโตฯ ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ สุนฺทราสุนฺทรํ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินนฺติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺธารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติฯ เตน วุตฺตํ – ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโยติฯ

ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิเต วตฺถุสฺมิํ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค จ อุปฺปชฺชติฯ อิทญฺหิ อิธ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํฯ อชฺโฌสานนฺติ อหํ มมนฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานํฯ ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปริคฺคหกรณํฯ มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตาฯ เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ – ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺส อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชูสาโคปนาทิวเสน สุฏฺฐุ รกฺขนํฯ อธิกโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ, อารกฺขาเหตูติ อตฺโถฯ ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ เอกโต ธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํฯ กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิฯ ปุริโม วิคฺคโห, ปจฺฉิโม วิวาโท (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.103)ฯ ตุวํตุวนฺติ อคารววเสน ตุวํตุวํวจนํฯ

4. สตฺตาวาสสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถฯ ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตาฯ สุทฺธาวาสา หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ อนิพฺพตฺเตสุ ตํ ฐานํ สุญฺญํ โหติฯ อิติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตาฯ เสสเมตฺถ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

5. ปญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม ยโตติ ยสฺมิํ กาเลฯ สุปริจิตํ โหตีติ สุฏฺฐุ อุปจิตํ สุวฑฺฒิตํ โหติฯ กลฺลํ วจนายาติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ วีตราคนฺติ วิคตราคํฯ อสราคธมฺมนฺติ น สรชฺชนสภาวํฯ อนาวตฺติธมฺมนฺติ อนาวตฺตนสภาวํ อนิพฺพตฺตารหํ, อปฺปฏิสนฺธิกภาเวเนว นิรุชฺฌนสภาวนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโตฯ

6. สิลายูปสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ จนฺทิกาปุตฺโตติ มาตุ นามวเสน ปญฺญาโต จนฺทิกาปุตฺตตฺเถโรฯ เจตสา จิตฺตํ โหตีติ จิตฺตวารปริยาเยน จิตฺตวารปริยาโย จิโต วฑฺฒิโต โหติฯ เจตสา จิตฺตํ สุปริจิตนฺติ จิตฺตวารปริยาเยน จิตฺตวารปริยาโย อุปรูปริ สุจิโต สุวฑฺฒิโต โหติฯ เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ ตานิ อารมฺมณานิ ตสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตุปฺปาทํ คเหตฺวา เขเปตฺวา ฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ อมิสฺสีกตนฺติ ตานิ อารมฺมณานิ อนลฺลีนตฺตา เตหิ อมิสฺสีกตํฯ อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ อนิญฺชนภาวํ นิปฺผนฺทนภาวํ ปตฺตํฯ

สิลายูโปติ สิลาถมฺโภฯ โสฬสกุกฺกุโกติ ทีฆโต โสฬสหตฺโถฯ เหฏฺฐาเนมงฺคมาติ อาวาฏสฺส เหฏฺฐาคตาฯ อุปริ เนมสฺสาติ อุปริ อาวาฏสฺสฯ สุนิขาตตฺตาติ อยมุสเลหิ โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐุ นิขาตตฺตาฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สิลายูโป วิย ขีณาสโว ทฏฺฐพฺโพ, มหาวาตา วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชนกา กิเลสา, จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา วาตานํ สิลายูปํ จาเลตุํ อสมตฺถภาโว วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชนกกิเลสานํ ขีณาสวสฺส จิตฺตํ จาเลตุํ อสมตฺถภาโว เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ขีณาสโวว กถิโตฯ

7-8. เวรสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[27-28] สตฺตเม ภยํ เวรํ ปสวตีติ จิตฺตุตฺราสภยญฺจ ปุคฺคลเวรญฺจ ปฏิลภติฯ เจตสิกนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํฯ ทุกฺขนฺติ กายวตฺถุกํฯ โทมนสฺสนฺติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทุกฺขํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โสตาปตฺติมคฺโค กถิโตฯ อฏฺฐมํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถิตํ, อิมสฺมิํ ปน โสตาปนฺโนว กถิโตติ วุตฺตํฯ

9. อาฆาตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิฯ อาฆาตํ พนฺธตีติ โกปํ พนฺธติ อุปฺปาเทติฯ

10-11. อาฆาตปฏิวินยสุตฺตาทิวณฺณนา

[30-31] ทสเม อาฆาตปฏิวินยาติ อาฆาตสฺส ปฏิวินยการณานิฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ‘‘ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสี’’ติ เอตสฺมิํ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ, ‘‘ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิเนติฯ อถ วา สจาหํ โกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถฯ กุโต ลาภาติปิ ปาโฐฯ สจาหํ เอตฺถ โกปํ กเรยฺยํ, ตสฺมิํ เม โกปกรเณ กุโต ลาภา ลาภา, นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติฯ เอกาทสเม อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏินิโรธาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สตฺตาวาสวคฺโค ตติโยฯ